Forgotten Diplomacy, the Modern Remaking of Dutch-Chinese Relations, 1927-1950

Vincent K.L.Chang

Op zoek naar ontbrekende periodes uit de diplomatengeschiedenis van zijn familie, vertrekt Vincent Chang in 2008 naar Chongqing (provincie Sichuan) om deze puzzelstukjes te vinden. Gaandeweg ontdekt hij hoe weinig er bekend is over de bilaterale relaties tussen Nederland en het Nationalistische China in de periode van 1927 tot 1950. Met Forgotten Diplomacy brengt hij deze periode weer tot leven.

Doel van Changs onderzoek is om te bewijzen hoe meerdere significante historische gebeurtenissen beide landen bij elkaar brachten en de onderlinge verstandhouding vervolgens beïnvloedden. De opkomst van China op het mondiale toneel laat hij in dit nauwkeurig onderzochte werk samenvallen met de neergang van de koloniale macht van ons vaderland. Uiteindelijk gaat hij ook in op de invloed die deze periode heeft op de huidige bilaterale relaties.

Ritmiek van het boek

De inhoud van het boek beweegt zich als een accordeon; van breed macro perspectief naar nauwkeurig onderzocht historisch feit waarin Nederland als kleine maar niet onuitwisbare speler geplaatst is, en weer terug. Daardoor krijgt de lezer een boeiend en lezenswaardig schouwspel te zien. Chang heeft een buitengewoon indringend portret van de Nederlandse diplomatieke ziel gemaakt. Hiermee heeft hij een onbelichte periode aan de vergetelheid onttrokken is. Dit wetenschappelijk onderzoek komt op een moment waarop een moreel appèl aan de Nederlandse staat wordt gedaan om het eigen handelen gedurende de koloniale tijd met nieuwe inzichten te beoordelen. Ondanks Covid-19 die nu alle aandacht opslokt, kan de timing eigenlijk niet beter.

Waarom dit onderzoek?

Nederlandse geschiedschrijving over deze periode richt zich grotendeels op de Nederlandse koloniale relaties met Nederlands-Indië en de Japanse bezetting hiervan alsmede de Duitse bezetting van Nederland zelf. Aan Nederlands-Chinese betrekkingen is nauwelijks aandacht geschonken. Overigens evenmin aan Chinese zijde stelt de auteur. Beide landen bevinden zich in in unieke, historische omstandigheden en, ofschoon zij geografisch niet verder van elkaar af kunnen staan, raken hun paden op een aantal kritische momenten vervlochten. Eén daarvan is de alliantie die zij aangaan in de strijd tegen de As-mogendheden gedurende de Tweede Wereldoorlog.

Het boek is chronologisch, in drie delen (1927-1936, 1937-1945, 1946-1950), opgebouwd. Iedere periode wordt uitgebreid geïntroduceerd zodat de lezer helder de grote, schurende wereldgebeurtenissen en veranderingen van die tijd naast elkaar kan zetten. Zonder die brede context zou het lastig inzoomen zijn op het kleinere, doch markante stukje Nederlandse geschiedenis op Chinese bodem.

De aard van die banden en de rol die het vernederende systeem van extraterritorialiteit (de door andere landen opgelegde wetten) speelt, geven een goed beeld van hoe de wereld er toen uit zag. China’s lage positie in de wereldpikorde is een voortdurend terugkerend thema die de relatie tussen Nederland (en andere landen) beïnvloedt. Chang laat in zijn onderzoek zien hoe majeure gebeurtenissen in China zelf, zoals de Boxer Opstand en de verwoestende inname van de hoofdstad Nanjing door Japan, doorwerken in het verloop van de bilaterale verhoudingen. Gedurende deze tweede periode wordt Nederland immers door de bezetting van Nederlands-Indië meegesleurd in de gewelddadige pan-Aziatische plannen van Japan.

Erkenning van Kuomintang (KMT)

Wanneer in 1927 de Verenigde Staten als eerste land de Nationalistische overheid erkent, wordt dit vervolgens internationaal bekrachtigd met de toetreding tot de Volkenbond. Tot de verwoesting van de hoofdstad door de Japanners in 1937 blijft Nanjing de regeringszetel van China. Chang laat zien dat deze eerste periode vooral gekenmerkt wordt door een zeker optimisme waarin handelsrelaties een goede basis blijken voor een hechtere onderlinge band.

Deze tijd ziet ook een verandering in de geaardheid van de relatie, waarin uitwisselingen op gebied van cultuur, onderwijs en wetenschap een gezonde basis vormen voor de diplomatieke betrekkingen. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de pogingen om gezamenlijk te werken aan de waterbeheersing in China. Dergelijke ervaringen zullen medebepalen hoe de onderlinge relatie tot verdere wasdom komt.

Tweede Wereldoorlog en afstand van extraterritorialiteit

De onstuitbare oorlogsambities van Japan leiden ertoe dat de Nationalistische overheid in 1937 uitwijkt naar Chongqing. Tegelijk probeert Japan Nederlands-Indië zover te krijgen dat het capituleert, maar krijgt nul op rekest. Er is zelfs sprake van een ABCD (Amerikanen, Britten, Chinezen en Nederlanders) blokkade van exporten uit Indonesië richting Japan. In 1942 besluiten 26 landen, waaronder Nederland en China, om in gezamenlijkheid op te treden tegen de As-mogendheden. Daarmee verandert de tot dan toe geldende semi-koloniale verhouding tussen China en de alliantie, zij het mondjesmaat. Immers, de privileges die buitenlandse mogendheden tot dan toe ontlenen aan de extraterritoriale rechten in China, maken het moeilijk voor hen om daar in één klap afstand van te doen. De grote inspanning die China levert om in bilaterale onderhandelingen landen te bewegen afstand te doen van deze oneerlijk verkregen rechten is een rode draad in Changs onderzoek en is nog altijd relevante kost.

Nederland gaat er zelfs toe over militaire steun aan de Nationalistische regering te verlenen in de strijd tegen de Japanse bezetter op Chinees grondgebied. Een zweem van wantrouwen jegens China blijft echter om het land hangen, voert Chang aan, een land dat een steeds sterkere macht in de wereld aan het worden is terwijl Nederland zijn macht ziet afnemen.

Koningin Wilhelmina en First Lady Song Meiling

Koniningin Wilhelmina, Song Meiling, Prinses Juliana 1943, foto Nationaal Archief

Wanneer in 1943 de Nederlandse legatie in Chongqing wordt opgewaardeerd tot ambassade, lijkt Koningin Wilhelmina zich hiervoor te hebben ingespannen. Samen met Prinses Juliana zou zij in Canada de First Lady van China, Madam Chiang Kaishek (Song Meiling) hierover gesproken hebben en daarmee de wederzijdse band gunstig beïnvloed hebben. Deze kleine pareltjes zijn prachtige ‘tussendoortjes.’

Veel aandacht gaat in het boek uit naar de interne werking van de Diplomatieke Dienst zelf, waar diplomaten in de verschillende Nederlandse legaties, van Beiping tot Nanjing en uiteindelijk Chongqing, gedetailleerd geïntroduceerd worden, waarvan Robert van Gulik natuurlijk de meest bekende functionaris (onderzoek naar de luit, de gibbon en zijn Rechter Tie misdaadromans) is. De Chinese afvaardigingen in Nederland en Nederlandse overzeese gebieden zoals Nederlands-Indië, Curaçao en Suriname komen allen aan bod.

Erkenning van soevereiniteit na WOII

Pas na het einde van de oorlog wordt China’s soevereiniteit erkend. Desalniettemin gedraagt Nederland zich dan nog steeds te veel als een imperialistische macht, staat op zijn strepen, en tracht de relatie zo te herijken dat het er zelf beter uit kan komen. Die poging mislukt, en de harde onderhandelingen kenmerken het begin van de nieuwe periode. Deze episode is werkelijk boeiend, want zij laat zo goed zien hoe moeilijk het moet zijn geweest voor Nederland om onder ogen te zien dat het dekolonisatieproces onomkeerbaar was terwijl zijn economische invloed en wereldaanzien wegglipten.

Onofficieel contact met de Chinees Communistische Partij

Het laatste deel bespreekt de periode tot 1949/50. Doordat Den Haag vastklampt aan de idee van de restauratie van het pre-koloniale tijdperk heeft men weinig oog voor veranderende tijden en zo ook voor de revolutionaire beweging in China zelf, die in 1949 zou leiden tot de overwinning van de CCP.

Dit is een veelzeggende passage over de wijze waarop Nederlandse diplomaten, in tegenstelling tot hun Westerse collega’s uit andere landen, denken over de positie van de Communisten. Eens te meer blijkt hoe graag Den Haag alles bij het oude wil laten. Toch zijn er onofficiële contacten met Communisten, zoals Henk Sneevliet, Joris Ivens en Carel Brondgeest, die ieder op hun eigen opmerkelijke manier betrokken zijn bij de CCP-revolutionairen. Hun persoonlijke ervaringen zullen uiteindelijk weinig gewicht in de diplomatieke schaal leggen.

De beslissing om in 1950 de Volksrepubliek te erkennen, wordt niet licht genomen. Chang legt uit dat er geen sprake is van een heldere strategie of plan, maar dat Nederland na lang wikken en wegen tot de erkenning van het Nieuwe China komt. Doorslaggevend voor den Haag is, dat na de zege van de CCP, het niet twee met elkaar strijdende regimes kan erkennen. Bovendien, de naar Taiwan uitgeweken KMT is de verliezer van de burgeroorlog.

Auteur Vincent Chang

China’s houding jegens voormalige imperialisten, die immers diplomatieke relaties met de verguisde Nationalisten onderhielden, is dan inmiddels sterk veranderd legt Chang uit. China zal voortaan zelf de voorwaarden bepalen over hoe die erkenning eruit moet zien. Pas in 1954 besluiten beide landen diplomatieke vertegenwoordigers uit te wisselen. In 1972 normaliseren de diplomatieke relaties tot ambassadeursniveau. Chang geeft voorts een uiteenzetting van verschillende uitwisselingen en bezoeken weer die op het hoogste niveau plaatsvinden tussen beide landen. Hij staat ook stil bij de invloed van de historische band op de huidige verstandhouding.

Het boek is rijk geïllustreerd en voorzien van tabellen, voetnoten, een chronologische opsomming van de meest belangrijke gebeurtenissen en een gedetailleerde bronvermelding. Last but not least, het lezen van zijn Engels is een groot genot: rijke vocabulaire, nergens een woord te veel, goede leescadans, soepel en helder taalgebruik.

Voor degenen die geïnteresseerd zijn in de historie van Nederland tegen de achtergrond van een wereldwijd turbulente tijdsspanne, niet alleen in Europa, maar ook in Azië en in China in het bijzonder, is dit prijzige boek een aanrader.

Deze recensie verscheen op 26 maart, in verkorte vorm, op Crowdblog China2025

Forgotten Diplomacy – the Modern Remaking of Dutch-Chinese Relations 1927-1950, Vincent K.L. Chang, Brill november 2019, e-book of hardcover €149, ISBN: 9789004410701.