Interview met Ruben Terlou door Lilian Kranenburg

‘Door het hart van China’: China voor gevorderden

“Wij krijgen veel voor elkaar.  Van tevoren werd ons verteld dat klimaatverandering een grote no go was. Ook ontvingen we waarschuwingen omtrent het verslaan van homoseksualiteit, bijgeloof en begrafenissen. Desondanks is het allemaal gelukt.” Aan het woord is Ruben Terlou die met regisseur Maaik Krijgsman China diverse malen dit jaar bezocht voor het maken van hun tweede tv-serie. Vanaf 14 januari 2018 verschijnt ‘Door het hart van China’ dat thema’s aansnijdt die verder gaan dan in hun vorige feuilleton ‘Langs de oevers van de Yangtze’.  Nu breekt hij onderwerpen aan zoals gezondheidszorg, homoseksualiteit, klimaatverandering, innovatie en technologie en de effecten daarvan op de levens van mensen. “Ik denk dat de vorige serie vooral een kennismaking met China was, deze gaat meer de diepte in, dit is meer China voor gevorderden. Deze serie is gedurfder, hier en daar zelfs kritisch ten aanzien van de ontwikkelingen in China en we buigen ons over subgroepen in de maatschappij. Dingen waar je je zorgen over kan maken, dingen die beter zouden kunnen.” Volgens Terlou hebben afleveringen twee, drie en vijf hem in het bijzonder geraakt omdat mensen hen hier toelieten in hun levens waardoor het zeer indringende, persoonlijke portretten zijn geworden.

Voor deze serie reisde Terlou met zijn cameraploeg vanaf de grens met Rusland dwars door China naar Macau. De eerste aflevering behandelt de gevolgen van klimaatverandering in het noorden van China en de invloed van de droogte op de levens van boeren en nomaden in Mongolië.  Maar ook de invloed van kolenmijnen en open-pitmijnen op de levens van herders.

In de tweede aflevering laat hij zien hoe jonge mensen afhankelijk van technologie zijn geworden, met name hoe levens in China zich via de telefoon afspelen en hoe zij online hun identiteit vinden of gelijkgestemden vinden. “Daarom hebben we het ook over homoseksualiteit in Beijing, waar ik heel blij mee ben, omdat het politieke hart van China zo’n mooie plek is om het over homoseksualiteit te hebben. En omdat de sociale status van deze groep nog niet zo ver is als zij dat zelf graag zouden zien.” Terwijl Terlou deze aflevering maakte, werd juni jl. een nieuwe mediarichtlijn vanuit Beijing (State Administration for Radio & TV) uitgevaardigd die decreteerde dat er voortaan geen berichtgeving over homoseksualiteit meer mag plaatsvinden.

“Bij mijn weten zijn wij de eerste buitenlandse cameraploeg ooit die het gelukt is over geesten en voorouders, en met name over geestenhuwelijken te filmen. Ik wilde dit al in 2013 doen. Aanvankelijk dacht iedereen dat ons een begrafenis op het platteland niet zou lukken. Ik was sceptisch want mijn ervaring was dat ik altijd heel welkom ben geweest op begrafenissen, aanwezigheid van buitenlanders is statusverhogend zelfs. Wij bedachten een list. Ik wist dat er performers op begrafenissen (schreiers) zijn, en daar hebben we contact mee gezocht. Zij stonden ervoor open dat we enkele dagen met hen zouden optrekken.” Na Qingmingjie (vrije dag begin april waarop de graven door families gesoigneerd worden) komt de filmploeg terecht bij een kleurrijke begrafenis van een ongetrouwde man. Deze aflevering laat op intieme wijze zien hoe ongetrouwde overledenen alsnog met een huwelijkspartner begraven worden, en waarom dit een essentieel onderdeel van de voorouderverering en geestenbezwering is.

Heb je gedurende je reis door China ook elders vormen van bijgeloof aangetroffen?

Bijgeloof rond de dood is overal zichtbaar. In aflevering vijf lopen we in de provincie Hunan mee met een plattelandsdokter die huisbezoeken doet en staan we plotseling in een huiskamer bij iemand die aan het sterven is. De hele familie was bijeen om afscheid te nemen. Ook daar stond al een van papier en piepschuim gemaakte doodskist met twee poppetjes ernaast klaar om verbrand te worden. Volksreligie is heel sterk aanwezig door het hele land en is niet vernield, alle pogingen van Beijing ten spijt. In Mongolië worden ook allerlei rituelen opgevoerd en voor regen gebeden. Bijgeloof zie je overal. Je ziet het zelfs tot uiting komen in de schijnhuwelijken die homoseksuelen sluiten om nakomelingen te krijgen en zo de ouders en voorouders tevredenstellen.

Hoe kijkt Beijing hier tegenaan?

Ofschoon Beijing elke vorm van bijgeloof altijd al ongunstig gezind geweest is, lijkt het er nu op dat het leiderschap sterkere maatregelen wil inzetten om bijgeloof aan te pakken. (Terlou verwijst naar een artikel in The Guardian van 16 november jl. dat naadloos aansluit op deze aflevering: Believe in socialism, not sorcery Xi tells party members). De partij probeert op verschillende vlakken binnen te dringen in het sociale en culturele bestaan van de Chinezen. Op allerlei manieren probeert de Chinese Communistische Partij (CCP) de spil te worden van hun leven door de volksreligie en het oude gedachtegoed als het ware te kapen. Het lijkt erop dat Xi de partij onlosmakelijk wil koppelen aan het hart of de ziel van China.

Zo stelt technologie mensen enerzijds in staat om gelijkgestemden te vinden om schijnhuwelijken af te sluiten, zich te kunnen uiten, of om hen in staat te stellen een dubbelleven te leiden, met name homoseksuelen. Anderzijds wordt die technologie gebruikt om mensen te controleren. Data en technologie worden bijvoorbeeld ingezet bij stoplichten in Shenzhen: met behulp van gezichtsherkenning kan iemand na vijfmaal door rood te zijn gelopen niets meer gedaan krijgen. Deze ontwikkelingen worden door ons in het Westen weliswaar als dystopie gezien, een Orwelliaans project dat de individuele vrijheid beknot, maar in een samenleving waarin het individu minder centraal staat, wordt een inbreuk in privacy misschien wel minder snel zo ervaren.

Je behandelt thema’s die voor iedereen van wezenlijk belang zijn, wat maakt China anders? 

Ruben op de Muur, foto Joost van Herwijnen

In een land dat stabiel is, hebben mijn onderwerpen wellicht minder urgentie.  China is daarvoor een dankbare plek, omdat het zich bevindt in een tijdsgewricht dat vreselijk snel aan het veranderen is. Dat brengt met zich mee dat de invloed van veel ontwikkelingen groot is op levens van mensen. We behandelen essentiële en existentiële thema’s uit ons bestaan.  Aflevering vijf is aangrijpend omdat het over de gezondheidszorg gaat. We draaiden in een van grootste kankerziekenhuizen in China. Wij wilden het hebben over de gezondheidszorg voor boeren, de relatie tussen het hukou systeem (registratiesysteem dat ervoor zorgt dat je veelal alleen in de plaats van herkomst geholpen kan worden) en sociale voorzieningen zoals zorgverzekering, de leegloop van het platteland en de betekenis hiervan voor de achtergelaten ouderen. Dat is gelukt en is ontzettend ontroerend.

In het zuiden maakten we twee afleveringen, één over de maakbaarheid van de samenleving waarin de voetbal-en auto-industrie aan bod komen, de groei van Shenzhen en de ontwikkelingen die Deng Xiaoping in gang zette.  Daarin zie je dat er in China enorm veel mogelijk is. Dat binnen enkele decennia een heel productiecentrum uit de grond is gestampt en dat China met haar ambitie en investeringen de wereld aankan.

De ander behandelt inclusief de plannen van Xi Jinping. Hier nemen we een voorschot op de toekomst. In Macao spreken we onder andere met een ambitieuze jonge politicus, een soort Jesse Klaver, die iets vrijer durfde te spreken en met wit overhemd over de markt loopt en het probeert op te nemen voor de gewone man. Het was boeiend om met hem te spreken over transparantie terwijl hij tegen twee grote krachten oploopt: het casino kartel in Macao en de machtige arm van Beijing.

In welke mate denk je dat Beijing de vraagstukken die jij behandelt, ter harte neemt?

Het is een vreselijk moeilijke positie voor de partij en Xi Jinping om de uitdagingen van deze tijd aan te kunnen. Er wordt een voortdurende balanceer act van het leiderschap gevraagd: controle versus de dingen op hun beloop laten. De CCP realiseert zich dat. Wij filmden tijdens het 19^de Partijcongres, waarin onderstreept werd meer aan gezondheidszorg te moeten doen, het hukou-systeem op de schop te willen nemen en het pensioenstelsel aan te pakken. Nu worden veel mensen gedupeerd, omdat met de trek van honderden miljoenen migranten naar de grote stad de vervuiling mee is gegroeid, dus meer kanker.  Maar, ook daar zie je die ontwikkeling – in de toekomst, misschien over 25 tot 30 jaar is ook dat veranderd.  Die ontwikkelingen zijn zichtbaar.  Uiteindelijk spelen die thema’s ook in onze levens een rol, alleen in China zijn veel ontwikkelingen in wording.

Overigens zien oudere mensen de vooruitgang als een zegen en nemen alle andere dingen op de koop toe.  Ik kom pas 13 jaar in China, en de algemene indruk die ik heb is dat zaken steeds veranderen en in ontwikkeling zijn. Ook de ambitie van China groeit evenredig voort.  Veel Chinezen doen het daar goed op.  Maar ook zijn er mensen die de aanwezigheid van de partij en ongekende propagandamachine van Xi Jinping onprettig vinden. Sommigen zeggen zelfs dat een kookpunt zal worden bereikt, vanuit grass roots, maar ik zie dat niet zo snel gebeuren. Beijings mankracht en controle zijn goed georganiseerd en kunnen snel kiemen van onrust uitdoven. Voordat het tij van onderop substantieel keert, zijn we wel even verder.

Wat heb je zelf overgehouden aan het maken van deze serie en wat wil je graag dat mensen ervan meekrijgen? 

Het maken van deze serie heeft mij in staat gesteld gesprekken te voeren en dingen te zien die ik niet voor mogelijk had gehouden. Het heeft heel veel indruk op mij gemaakt. Ik ervaar het als een voorrecht om dit soort dingen te kunnen doen. Maar het moet wel op een goede manier gedaan worden. Het is prettig om te merken dat het, nog meer dan in de vorige serie, bijzondere gesprekken oplevert, mij ontroert, nieuwe inzichten geeft, dat ik verhalen uit het hart heb gehoord.  De serie moet natuurlijk wel de individuele verhalen overstijgen.  Je wilt iets groters presenteren en de verhalen in een context plaatsen.  Ik ben blij dat dat door de bank genomen gelukt is. Ik hoop dat mensen hiermee meer inzicht krijgen in China, dat is belangrijk omdat wij het niet goed kennen, en China een grote stempel zal drukken op de wereld in de 21^e eeuw.

Foto’s: Joost van Herwijnen

Door het hart van China wordt vanaf 14 januari elke zondag om 20:15 uur uitgezonden op NPO 2. De afleveringen kunnen hier online worden bekeken. Kijk voor meer informatie op vpro.nl/china

Dit interview werd eerder in afgeslankte vorm gepost op crowdblog China2025