De roman ‘Cox of het verglijden van de tijd’ neemt ons mee naar de Verboden Stad in Beijing en de zomerresidentie in Jehol (het huidige Chengde) ten tijde van Qing keizer Qianlong (1711-1799). De keizer heeft de Londense ambachtsman Alistair Cox, klokken- en automatenmaker, heer over meer dan negenhonderd instrumentenmakers en goud- en zilversmeden, ontboden om uurwerken te vervaardigen die verschillende concepten van tijd uitbeelden.

Na een zeven maanden durende reis arriveert Cox met drie van zijn instrumentenbouwers in Hangzhou. Vanaf zijn zeilschip is hij bij aankomst direct getuige van een mensenmenigte die zich op het executieplein van de haven heeft samengepakt, om de veroordeling van zwendelaars bij te wonen. Het belooft het begin te worden van een spectaculair verblijf, en een onvoorspelbare reis via het Grote Kanaal naar Beijing. Wanneer de 35 schepen tellende expeditie-vloot van de Heer van Tienduizend Jaren in Beijing aanmonstert, wordt Cox ondergebracht in de Purperen Stad, waar hij op audiëntie wacht.

Op audiëntie bij Qianlong

Het duurt lang voordat Cox begrijpt wat de bedoeling van zijn aanwezigheid in de Verboden Stad is. Een kostelijke beschrijving over de voorbereiding op de keizerlijke audiëntie laat zien welke protocollen, mandarijnenkleding (want de keizer wilde zijn ogen “niet tergen met de aanblik van Europese kledij“) en het type escorte in draagstoelen die Cox zich moet laten welgevallen. Inclusief de vilten lappen voor zijn knieën ter bescherming tegen de koude vloeren in de audiëntiezaal.

Tijdens deze audiëntie wordt Qianlong’s filosofische benadering tot tijd helder. De tijd verglijdt immers in talloze verschillende snelheden, al naar gelang wie hem ondergaat: de terdoodveroordeelde ziet zijn laatste uren in razendsnel tempo voorbij vliegen terwijl hij dezelfde uren op een ander moment “gapend van verveling verkwistte“. Het kind ervaart zijn eerste levensjaren als een eeuwigheid terwijl “de liefde twee mensen ver kan uittillen boven alle uren, naar een rijk waar de tijd niet verstrijkt“.

Terwijl de keizer achter een kamerscherm onzichtbaar maar hoorbaar is, zet de Verhevene zijn wensen uiteen terwijl de vertaler vol angstvallige eerbied zijn woorden vertaalt. Cox begrijpt direct welke uurwerken hij dient te bouwen die zowel “de vliegende, kruipende als de verstarde tijden van het menselijk leven kunnen aanwijzen“.

En zo geschiedde. Cox, zijn zilversmid en instrumentenmaker vangen aan met de bouw van een klok die de tijdsbeleving van een kind weergeeft. Dat zijn overleden dochtertje als enige stille voorbeeld dient in de bouw van dit uurwerk, zal één van de vele geheimen blijven gedurende het verblijf in de Verboden Stad. Immers, zijn kind te verheffen boven de Heer van Tienduizend Jaren zou een onuitspreekbare belediging betekenen en een wisse afstraffing tot gevolg hebben.

Bij de bouw van het uurwerk krijgen de makers alle eisen en wensen ingewilligd: van de kostbaarste grondstoffen tot de meest uiteenlopende edelmetalen. Slechts het voltooide werk kan aan de keizer getoond worden, want “zijn blik veredelt en verguldt – en vergulding komt alleen het voltooide toe“. Met andere woorden: tijdens de vervaardiging zal de keizer niet langskomen om poolshoogte te nemen: een modeljonk bestaande uit een zilveren romp aangedreven door zelfs het kleinste briesje wind met op het dek een keur aan fabelwezentjes, verrassingspakketjes en hutkoffertjes met openklappende deurtjes waaruit op de gewenste uren pauwen en draken tuimelen. Het uurwerk van Cox beeldt daarmee de rijkdommen en verrassingen uit die zich in de verbeeldingswereld van een kind voordoen.

Leven aan het hof

De beschrijvingen van zijn tijd in de ommuurde stad voeren de lezer mee in een schitterende omgeving waar strikte orde en regels heersen. Al snel blijkt dat de enige die zich vrij mag bewegen door de wirwar van stegen en hoofdpaden de keizer zelf is. Overschrijden van de onzichtbare lijnen door ieder ander is ontoelaatbaar. Zo ook het verspreiden van geruchten, een zaak die tot de dood kan leiden: een passage beschrijft hoe twee lijfartsen hun leven met een tot in de finesses uitgedachte martelstraf bekopen nadat zij hebben gesproken over de zwakke gezondheid van de keizer – bedoelden zij hiermee te zeggen dat de Heer van de Wereld binnenkort vervangbaar zou zijn?

Het besef groeit dat al het lange wachten, alle restricties en uitbundige mogelijkheden worden voorgeschreven van bovenaf. Niets kan gedaan worden zonder instemming van een hogere, immer onzichtbare macht. Daardoor wordt de lezer meegenomen in een wereld van tijdloosheid, van plotselinge wendingen waarin onverbiddelijke gehoorzaamheid de orde van de dag dicteert. Als buitenlanders met enorme privileges – zij zijn de gasten van de keizer – wordt hun onthechting met de wereld steeds beter voelbaar. De enige die de rigide protocollen op een paar momenten verbreekt is de keizer zelf. Dit tot regelrechte, maar onuitgesproken ontsteltenis van zijn naaste adviseurs.

Zomerse uittocht naar Jehol

De klokkenmakers nemen deel aan de jaarlijkse uittocht van het hof naar de zomerpaleizen van Jehol – een tocht die zeven dagen duurt, met de algehele boedel uit het atelier. De ongekende rijkdom en de ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid waarmee dit ritueel ieder jaar weer dankzij duizenden dragers geschiedt, laat goed ’s keizers ongebreidelde macht zien.

In Jehol staat de Engelsen uiteindelijk de grootste verrassing ooit te wachten: een opdracht die alle uitkomsten uit de natuurwetenschappen tart, maar ook door geldgebrek – of gebrek aan geloof – nooit eerder in Engeland is uitgeprobeerd. Een opdracht die de klokkenmakers carte blanche geeft om hun droom ten uitvoer te brengen. Hoe dat afloopt leest u in de laatste passage.

Een virtuoos geschreven boek. Niet voor niets wordt de schrijver ook wel de Beethoven van de Duitse literatuur genoemd. Een weldaad voor oog en brein, waarin fictie en non-fictie zijn samengebracht tot een meeslepend, invoelend juweeltje, waarin de liefde van de Chinese keizer voor uurwerken de basis vormt van een gelaagd verhaal waarin meerdere gebeurtenissen, gebruiken en gemoedstoestanden in cadans met elkaar vervlochten raken en met het verglijden van de tijd elkaar weer loslaten.

Deze recensie door Lilian Kranenburg verscheen op 17 augustus 2017 op crowdblog China2015

Cox of het verglijden van de tijd, Christoph Ransmayr, april 2017, Prometheus Amsterdam, paperback €19,99, e-boek €11,99, ISBN 9789044632941. Vertaald vanuit het Duits door Roland Fagel en Margreet Zaling.