‘De sandelhoutstraf’ speelt zich af in 1900, tegen de achtergrond van de roerige tijden voor de val van de Qing dynastie, en wordt belicht vanuit verschillende invalshoeken verteld door vijf hoofdpersonages. De setting van de roman is de stad Gaomi, Shandong (geboorteplaats van de schrijver), waar de opstandeling Sun Bing, vertolker van kattenopera’s, ter dood veroordeeld zal worden. Aanleiding hiervoor is het leiden van een opstand tegen de Duitse bouw van een spoorlijn die dwars door akkers aangelegd wordt zonder rekening te houden met de geldende lokale fengshui regels.

Zijn beeldschone dochter, Sun Meiniang, die ooit door hem is uitgehuwelijkt aan de onnozele slagersjongen Zhao Xiaojia, wordt geconfronteerd met het onmogelijke vooruitzicht dat haar schoonvader, die hoofdbeul van de Qing dynastie is, de taak heeft haar vader te executeren. Meiniang is overigens in een buitenechtelijke relatie verwikkeld met de onderprefect van Gaomi, Qian Ding. Deze laatste zal er op toe moeten zien dat de sandelhoutstraf wordt uitgevoerd op de vader van zijn geliefde en is daarmee medeplichtig aan een gruwelijk, wreed vonnis.

Verbondenheid hoofdrolspelers

De verwantschap tussen de hoofdfiguren maakt deze roman intrigerend, want zij zijn tot elkaar veroordeeld terwijl hun loyaliteit jegens elkaar niet alom en wederkerig is. Zo is de piëteit van de beul Zhao Jia jegens het keizerlijk hof rotsvast. Dat de geëxecuteerde de schoonvader van zijn zoon is lijkt voor hem geen rol te spelen.

De kinderlijke Xiaojia is vol bewondering voor zijn vader en diens lange staat van dienst in beulenpraktijken en verzuimt het om zijn vrouw in bescherming te nemen. Meiniang kan evenmin rekenen op ingrijpen van de onderprefect ten gunste van haar vader – daar zou zijn ambtelijke carrière door in het gedrang komen.

Eigenlijk staan de hoofdpersonen er allen alleen voor. Hun ervaringen, gevoelens en overpeinzingen delen zij met de lezer. Dat is sterk, want hierdoor groeien zij als mensen. Op persoonlijke wijze belichten zij ieder een stuk uit de moderne geschiedenis van China, die eind negentiende eeuw te maken had met de Bokseropstand.

Loyaliteit

Mo Yan, auteur en Nobelprijs winnaar voor Literatuur (2012)

Waarden zoals loyaliteit (of de afwezigheid daarvan) komen in verschillende gedaanten terug. In een wereld waar rechtvaardigheid ver te zoeken is, proberen leden van het dieven- en bedelaarsgilde Sun Bing te bevrijden, en zingen aanhangers en uitvoerders van de typisch voor deze regio beeldende kattenopera de ter dood veroordeelde toe. Staatsman Yuan Shikai kiest echter de kant van de Duitse diplomaat Von Ketteler, in plaats van op te komen voor zijn eigen getergde volk dat in Sun Bing een vertolker van hun angst vindt. Von Ketteler is verantwoordelijk voor de moord op de tweede vrouw en tweeling van Sun Bing,

Terwijl de sandelhoutstraf wordt gezien als een travestie van het recht door onderprefect Qian Ding, leiden diens acties niet tot het gewenste resultaat en is hij niet langer de beschermer en held van het volk. Het mededogen dat hij aanvankelijk voelt, wordt door angst en opportunisme overheerst. Hij is daarmee een werkelijk menselijk schepsel dat eieren voor zijn geld kiest en zich tegelijk zijn gebrek aan moed kwalijk neemt.

De laffe uitweg lijkt de makkelijkste, maar is niet zonder consequenties. Filiale piëteit wordt door Meiniang uiteindelijk geuit door haar vader te wreken. Op het laatste moment weet de onderprefect wat hem te doen staat. Hij, Meiniang en het boevengilde lijken in deze roman daarmee als enigen over rechtschapenheid, moed en opofferingsgezindheid te beschikken.

Anciënniteit in conflict met moderniteit

De sandelhoutstraf is diep gelaagd, de verhaallijnen vertakken zich regelmatig om op een later moment weer bij de hoofdader te komen. Het verlies van alles dat hem dierbaar is, brengt Sun Bing in een staat waarin hij de reïncarnatie van de vroegere held generaal Yuefei uit de Song Dynastie belichaamt, die met succes talloze veldslagen voerde tegen een ongewenste noordelijke nomadenstam.

Daarnaast speelt de discussie de keizerlijke examens af te schaffen om plaats te maken voor nieuwe moderne scholen. Verwijzingen naar mythische wezens lijken bedoeld om verklaringen te geven op het onbegrepen handelen van mensen. Geschiedenis en de moderne tijd, gekoesterde waarden en levensstijl en de bedreiging daarvan zijn voortdurend in conflict met elkaar. Het grote slachtoffer is het gewone volk.

Bedreigde volkskunst

Mo Yan baseerde zijn roman op de uit zijn streek populaire kattenopera. Dit waren oorspronkelijk aria’s waarin de daden en het karakter van een overledene werden bezongen. Gaandeweg beschreven de opera’s ook spraakmakende gebeurtenissen uit de streek, waaronder de sandelhoutstraf en het verhaal van Sun Bing. Mo Yan vond het belangrijk om deze vorm van volkskunst een stem te geven en verzucht zich in het nawoord dat “het voortbestaan van de eigen populaire literatuur bedreigd wordt doordat westerse literatuur de norm is geworden”.

Ofschoon de beschrijvingen van verschillende executies de maag telkens doen samenkrimpen, wordt het boek ook verluchtigd met enkele hilarische passages. Interessant is dat de schrijver verder in zijn nawoord stelt dat hij denkt dat deze roman vanwege zijn gebruik van de kattenopera “niet zal worden geapprecieerd door liefhebbers van westerse literatuur”. De kattenopera’s, als getuigenissen van historische gebeurtenissen beleefd door de ‘gewone mens’, lijken echter juist krachtige bronnen van informatie over hoe de omwentelingen uit het begin van twintigste eeuw in Shandong beleefd werden.

De expliciete beschrijvingen van de executies zelf zouden eerder een reden kunnen zijn dat de roman minder snel een groot westers publiek aanspreekt. Maar zij die meer willen weten over een kantelpunt uit de moderne Chinese geschiedenis, dat bijgedragen heeft aan de tot op heden gevoelde gekwelde trots van het Chinese volk, mogen deze lijvige roman niet ongelezen laten.

Lilian Kranenburg, 6 januari 2016

Mo Yan, De Sandelhoutstraf (Tánxiāngxíng) verschenen bij Zuòjiā Chūbǎnshè, oorspronkelijke tekst 2001. Nederlandse vertaling © Silvia Marijnissen en De Geus BV, Breda 2015. ISBN 978 90 445 1834 4.

Deze recensie kwam tot stand met dank aan de uitgever voor het verstrekken van een recensie-exemplaar en werd eerder geplaatst op China 2025.

Tijdens het Guanxi.nu China Café op 10 maart a.s. zal vertaler Silvia Marijnissen in gesprek gaan met Ingrid d’Hooghe over dit werk van Mo Yan. Klik hier voor meer informatie over dit evenement.